Vertaling – Boekvanoranje

NEDERLANDSE VERTALING VAN

De droom van Poliphile

Deze vertaling geeft de studenten, wetenschappers en het publiek de gelegenheid om de schoonheid, de betekenis en de mysteries in de tekst en afbeeldingen van het boek te verkennen.

DR. JELLE KOOPMANS, UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM

De vertalers van deze editie zijn dank verschuldigd aan mevrouw Ike Cialona die het verhaal voor het eerst in onze gemeenschappelijke spraak heeft vertaald vanuit het Italiaans (Colonna). Zij heeft het originele werk uit 1499 vertaald uit het Italiaans vermengd met Grieks en Latijn. Zeer bewonderenswaardig, want deze brontekst is zo warrig samengebracht dat zelfs Italianen, als zij niet bovengemiddeld geleerd zijn, er niets van kunnen maken. Van haar uitgebreide noten bij haar vertaling uit 2009, met veel historische, mythologische, allegorische, geografische en architectonische verwijzingen, is gretig gebruik gemaakt.

Vertaalteam: Anne-Bregtje Schelfhout, Wamel. Tom Idema, Leiden. Lizet Penson, Amersfoort. Jan Daneels, Antwerpen. Johan Bruynincks, Hoegaarden. Charlotte Busselen, Genk.

Na bijna vijf eeuwen is er nu een Nederlandse vertaling van het door Willem van Oranje zo geliefde boek. De vertaling – in opdracht van de huidige eigenaar – is uitgevoerd door een team van zes vertalers onder redactie van Dr. Jelle Koopmans, Universitair hoofddocent aan de UvA in het vakgebied Romaanse taal- en letterkunde.

In de loop der eeuwen is er in de Nederlandse taal bijzonder veel veranderd en voor vele mensen, met name jongeren, is de Hypnerotomachia niet goed leesbaar en moeilijk te begrijpen. Deze vertaling van de Poliphile is bestemd om door een nieuwe generatie lezers gelezen en vooral begrepen te worden.
De Hypnerotomachia Poliphili werd in 1499 uitgegeven bij de bekende drukker Aldus Manutius, een Venetiaanse humanist. De Nederlandse vertaling is gebaseerd op de Franse vertaling van Jean Martin uit 1546. De prins bezat de 2e vertaling uit 1554.

Jean Martin beweerde in zijn vertaling van 1546 niet dat hij een exacte vertaling produceerde. Het is echt een aanpassing: het vertalen van de overvolle zinnen van de Hypnerotomachia naar de gewenste “Franse beknoptheid” lukte niet zonder de tekst te verkleinen of te verdichten, naargelang de vertaler geloofde dat de passages transponeerbaar waren naar de Franse geest. Dit alles levert in het Nederlands ook een iets ander boek op dan het origineel dat werd aangeboden aan Willem van Oranje en zijn tijdsgenoten.

De Nederlandse vertaling van deze tekst is geen letterlijke vertaling van Jean Martin. De woordvolgorde van Martin kon niet worden aangehouden. Dit zou in het Nederlands kromme zinsconstructies opleveren.
Bij de vertaling van de Poliphile is uitgegaan van de normen en mogelijkheden van het Nederlands. De vertaling is waar mogelijk gesteld in hedendaagse taal, maar het blijft een meanderende tekst uit de Renaissance, sterk beïnvloed door de interesse voor alles wat klassiek was. In de vertaling worden alle mogelijkheden van het Nederlands gebruikt om de kenmerken en de gelaagdheid van de brontekst weer te geven.

De initalen van elk van de 38 hoofdtukken van het boek vormen een Achrosticon. POLIAM FRATER FRANCISCVS COLVMNA PERAMAVIT. Alle vertalingen laten deze Latijnse zin ongemoeid. In de Nederlandse vertaling echter, is deze zin vertaald als “VAN POLIA HEEFT FRANCISCUS COLONNA GEHOUDEN”. De initialen “U”, “H” en “G” bestaan in het origineel niet. Deze zijn speciaal voor de Nederlandse vertaling ontworpen door het grafisch team. De eerste zin van elk hoofdstuk is op basis van het nieuwe initiaal aangepast, zonder ten opzichte van het Frans aan betekenis te verliezen.

De vertaling laat ook de originaliteit en de intensiteit van het weelderige oorspronkelijke grafisch ontwerp intact. Bij sommige vertaalbeslissingen en woordafbrekingen is rekening gehouden met de typografie van de brontekst. Daarbij is getracht om de toegankelijkheid van de tekst niet te belemmeren door vreemd taalgebruik. Tekstkenmerken die op grond van het taalverschil onmogelijk gehandhaafd konden blijven (bijvoorbeeld klankspel), zijn waar mogelijk gecompenseerd door vergelijkbare Nederlandse taalmiddelen.

Het boek is gevierd om zijn prachtige houtsneden. De opname van houtsnede-illustraties in gedrukte boeken was toen het in 1499 (Colonna) werd geproduceerd nog steeds een relatief nieuw fenomeen. Verschillende paginas hebben opeenvolgende illustraties of illustraties over dubbele paginas. Dit geeft een visuele dimensie aan de voortgang van het verhaal en werkt als een vroege vorm van het stripverhaal. Er is een obsessie met beweging in het verhaal, ondersteund door de illustraties, wat resulteert in de indruk dat figuren van de ene pagina naar de volgende bewegen. Andere typografische innovaties zijn het spelen met de traditionele lay-out van de tekst. De tekst in de hier getoonde linkerpagina is gevormd als een kelk.

Samengevat

In het boek wordt de ontroostbare Poliphile gekweld door slapeloosheid. Terwijl hij denkt aan zijn onbeantwoorde liefde voor Polia valt hij in slaap en wordt dan schijnbaar wakker in een donker bos waar zijn avonturen beginnen.
In een ietwat labyrintisch verhaal trekt hij door vele vreemde plekken waar hij draken, wolven en maagden tegenkomt, tegen een steeds veranderende achtergrond van mysterieuze ruïnes, monumenten, boomgaarden, tuinen en fonteinen.
Uiteindelijk ontmoet hij een nimf die lijkt op Polia en op wie hij verliefd wordt. Na triomfantelijke processies en verdere spectakels onthult de nimf dat ze in feite Polia is “van wie je zoveel houdt”. Na een ceremonie die lijkt op een huwelijk, gaan ze op jacht naar Cythera in de boot van Cupido.

Polia neemt vervolgens het verhaal over, vertelt hoe Poliphile verliefd op haar werd toen hij voor het eerst zag hoe ze haar haren kamde bij een raam in Treviso. Ze verwerpt niet alleen zijn avances, maar om een belofte te vervullen voor het overleven van de pest, wijdt ze zich aan een leven van eeuwige kuisheid.
Poliphile bezoekt haar stiekem bij de tempel van Diana, en wanneer hij in een dodelijke zwijmeling aan haar voeten valt sleept ze zijn lichaam weg en verbergt het. Maar Cupido verschijnt haar in een visioen en dwingt haar terug te komen en Poliphile weer tot leven te brengen. Venus zegent hun liefde en de geliefden zijn eindelijk verenigd.